اقتصاد بی رمق ایران در تنگنای تحولات جهانی
تحلیل راهبردی دکتر محمود سریعالقلم
مقدمه
اقتصاد ایران در آستانه سال ۱۴۰۴ با چالش‌های بی‌سابقه‌ای روبهروست. تحریم‌های شدید بینالمللی، کاهش درآمدهای نفتی، و رقابت فناورانه جهانی، بقا و توسعه کشور را تحت تأثیر قرار داده است. دکتر محمود سریعالقلم، استاد دانشگاه شهید بهشتی، در همایش «چشم‌انداز اقتصاد ایران ۱۴۰۴» با تشریح اولویت‌های دولت ترامپ و تحولات اقتصاد سیاسی جهان، هشدار میدهد که ایران تنها با ادغام در اقتصاد جهانی و بازتعریف روابط خود با قدرت‌های بزرگ میتواند از خطر ورشکستگی عبور کند. این مقاله به تحلیل محورهای کلیدی این سخنرانی و بررسی امکان تحقق پیشنهادات مطرح شده میپردازد.
۱. دولت ترامپ و استراتژی فشار حداکثری بر ایران
سریعالقلم پنج ویژگی کلیدی دولت ترامپ را عامل تشدید تحریمها علیه ایران میداند:
– عملگرایی فردی: ترامپ ترجیح میهد به جای فرآیندهای دیپلماتیک چندجانبه، از مذاکرات دوجانبه برای پیشبرد اهداف استفاده کند.
– اولویت منافع کوتاه‌مدت: کاهش کسری تجاری آمریکا (مانند فشار بر ژاپن برای خرید نفت از آمریکا) و حفظ هژمونی دلار (۶۰٪ ذخایر ارزی جهان).
– هدفگیری رشد چین: تلاش برای کاهش نرخ رشد اقتصادی چین به زیر ۴٪ از طریق انتقال شرکتهای آمریکایی به جنوب شرق آسیا.
– حل سریع مناقشات بینالمللی: مانند پیشنهاد سرمایهگذاری در معادن اوکراین در ازای پایان جنگ، که تنش اروپا و آمریکا را افزایش داده است.
– استفاده از قدرت سخت: تهدید به حمله نظامی به تأسیسات هسته‌ای ایران در صورت تداوم تنشها.
تحلیل:
این استراتژی نشان میهد که ترامپ با ترکیبی از فشار اقتصادی و تهدید نظامی قصد دارد ایران را به پذیرش توافقنامه جدیدی وادار کند. اما پرسش اینجاست: آیا ایران میتواند بدون لغو تحریمها، سرمایهگذاری خارجی جذب کند؟
۲. ضرورت قفل کردن اقتصاد ایران در زنجیره جهانی
سریعالقلم تأکید میکند:
– وابستگی متقابل اقتصادی تنها راه کاهش تنشهاست. مثال او «قفل شدن مذاکرات هسته‌ای با سرمایهگذاری شرکتهای آمریکایی در انرژی ایران» است.
– عدم امکان توسعه بدون ارتباط با سه قدرت بزرگ: آمریکا، چین، و روسیه. وی هشدار میدهد بدون افزایش صادرات نفت به ۴-۵ میلیون بشکه، ایران به «بقای حداقلی» محدود خواهد شد.
تحلیل:
این پیشنهاد مبتنی بر الگوی چین است که با جذب سرمایه خارجی به رشد اقتصادی دست یافت. اما تفاوت کلیدی اینجاست که چین تحت تحریم نبود. آیا شرکتهای غربی حاضرند با وجود ریسک تحریم ثانویه آمریکا، در ایران سرمایهگذاری کنند؟ پاسخ فعلاً منفی است.
۳. انقلاب هوش مصنوعی: فرصت یا تهدید؟
– انحصار هایتک توسط آمریکا: ۱۰ شرکت برتر فناوری جهان آمریکایی هستند و ۵۰٪ سود حوزه هایتک جهانی را کسب میکنند.
– ایران و فرصت مهاجران: ۴۵٪ بنیانگذاران استارتاپهای هوش مصنوعی در آمریکا مهاجرند (از جمله ایرانیان). سریعالقلم معتقد است ایران میتواند با همکاری شرکتهای آسیای شرقی و غربی وارد این عرصه شود.
تحلیل:
علیرغم ظرفیت نیروی انسانی تحصیلکرده ایران، محدودیت دسترسی به سختافزارها (مانند چیپستهای پیشرفته) و تحریم مالی، مشارکت در هایتک را غیرعملی میکند مگر با لغو تحریمها.
۴. تغییر پارادایم: از دولت-محوری تا شرکت-محوری
سریع القلم استدلال میکند:
– جهان امروز، جهان شرکت هاست: قدرت واقعی در دست سیلیکونولی (آمریکا)، علی بابا (چین)، یا سامسونگ (کره جنوبی) است، نه دولتها.
– نیاز به پارادایم شیفت: تصمیمگیریها باید از ایدئولوژی محوری به سمت منافع اقتصادی تغییر کند.
انتقاد:
این دیدگاه ممکن است با واقعیت ژئوپلیتیک ایران مغایرت داشته باشد. شرکتهای بزرگ جهانی بهدلیل تحریمها تمایلی به ورود به بازار ایران ندارند مگر با تضمین دولت متبوعشان.
۵٫سناریوهای پیشروی اقتصاد ایران
– سناریوی خوشبینانه: بازگشت به برجام، جذب سرمایهگذاری خارجی، افزایش صادرات نفت تا ۵ میلیون بشکه، و مشارکت در زنجیره ارزش فناوری جهانی.
– سناریوی بدبینانه: تداوم تحریمها، کاهش تولید نفت به ۲ میلیون بشکه، تبدیل شدن ایران به «پاکستانِ بهبودیافته» با رشد اقتصادی زیر ۲٪.
نتیجه گیری
سخنان سریع القلم تصویری هشداردهنده از آینده اقتصاد ایران ارائه میدهد: ادغام در اقتصاد جهانی نه یک انتخاب، بلکه ضرورتی برای بقاست. اما اجرای این راهبرد دو پیششرط کلیدی دارد:
۱٫ انعطاف سیاسی داخلی برای پذیرش تعامل با غرب؛
۲٫ فشار بینالمللی برای لغو تحریمها از طریق دیپلماسی فعال (با واسطهگری کشورهایی مانند هند).
در غیر این صورت، حتی افزایش فروش نفت نیز مشکلات ساختاری چون بیکاری، تورم افسارگسیخته، و فرار مغزها را حل نخواهد کرد. آینده ایران در گرو انتخاب بین «تعامل هوشمندانه» یا «بقای حداقلی» است.
پیوندها برای مطالعه بیشتر:
– گزارش بانک جهانی درباره تأثیر تحریمها بر اقتصاد ایران
– تحلیل مؤسسه کارنگی درباره استراتژی ترامپ در خاورمیانه.
– آمار صندوق بینالمللی پول درباره سهم دلار در تجارت جهانی.